Divan Edebiyatı Nazım-Şiir Biçimleri
Ölçüsü ve uyağı olan söz ya da yazıya “manzum” ya da “manzume” denir. Şiirde
dize sayısı, dörtlük sayısı, sıralanış düzeni, uyak yapısı gibi dış
özelliklerin tümü, nazım biçimini oluşturur. Divan şiirinde pek çok nazım
biçimi vardır, ama birkaçı daha yaygın olarak kullanılmıştır.
Biçimlerine Göre Nazım Türleri: Uyak, beyit, mısra, bend, mesnevî,
kasîde, gazel, rubaî, musammat, terkib-i bend, müsemmem, tuyuğ, tahmis,
tardiye, taşdir, tesdis, teşbiye, taşir, tezmin, muaşşer, muhammes, murabba,
müseddes, müstezat, şarkı
Konularına Göre Nazım Türleri: Din dışı: Bahariye, Cevreviye,
Fahriye, Mersiye, Mehdiye, Gazavatnâme, Sahilnâme, Sakînâme, Kıyafetnâme,
Surnâme, Hamamnâme, Şehrengiz, Hicviye, Hezliyat, Tarih Düşürme, Muamma, Lûgaz,
Dariye, Rahşiye
Dinî Nazım Türleri: Tevhid, Münacat, Na’at, Makte’l-İ Hüseyin,
Miraciye, Hilye, Mevlid, Kırk Hadis, Menkıbe, Kıssa
1. GAZEL: Özellikle aşk, güzellik ve içki konusunda yazılmış belirli
biçimdeki şiirlere denir. Beyit sayısı genellikle 5-9 arasında değişir. Gazelin
ilk beyti mutlaka kendi arasında uyaklı olur.Bu ilk beyte “matla”, son beyte
ise “makta” adı verilir. Bir gazelin en güzel beytine “beyt-ül gazel”, şairin
mahlasının bulunduğu beyte de “mahlas beyti” denir. Beyitleri arasında anlam
birliği bulunan gazele “yek-âhenk”, aynı güç ve güzellikte beyitlerden oluşan
gazele de “yek-âvâz” gazel adı verilir.
2. KASİDE: Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla belirli kurallar
içinde yazılan uzun şiirlerdir. En az 33, en çok 99 beyitten oluşur. Kasidenin
en güzel beytine “beyt-ül kaside”, şairin mahlasının bulunduğu beyte de
“taç-beyt” adı verilir.
Konularına Göre Kasideler:
a. TEVHİT VE MÜNACÂT: Tanrının birliğini ve yüceliğini anlatan şiirlere
tevhit, Tanrıya yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere de münacât
denir. Daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır.
b. NAAT: Hz. Muhammed”i övmek için yazılan şiirlere denir. Bunlar da
daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır.
c. MERSİYE: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak
için yazılan şiirlerdir. Genellikle terkib-i bent biçimiyle yazılmıştır. (Bu
türün, Eski Türk Edebiyatı”ndaki adı sagu, Halk Edebiyatı”ndaki adı ise
ağıttır).
d. METHİYE: Bir kimseyi övmek için yazılan şiirlerdir. Bunlar da
genellikle kaside biçiminde yazılmıştır.
e. HİCVİYE: Bir kimseyi yermek için yazılan şiirlerdir.
f. FAHRİYE: Şairlerin kendilerini övmek amacıyla yazdıkları şiirlerdir.
NOT: Divan edebiyatında bir şairin şiirine, başka bir şair tarafından aynı
ölçü, uyak ve redifle yazılan benzerine “Nazire” denir. Bu, nazire yazan şairin
diğer şaire karşı duyduğu saygı ve beğeniden ileri gelmektedir. Edebiyatımızda
bu türde de pek çok ürün verilmiştir.
3. MESNEVİ: Her beyti kendi içinde uyaklı uzun nazım biçimidir.Bir
anlamda Divan edebiyatında manzum hikayelerin yazıldığı bir biçim olarak da
tanımlayabiliriz. Mevlânâ”nın ünlü tasavvufi mesnevisi 25.700 beyitten
oluşmuştur. Mesneviler aşk, dini ve tasavvufi, ahlaki-öğretici, savaş ve
kahramanlık, bir şehri ve şehrin güzelliklerini anlatma, mizah gibi türlü
konularda yazılmıştır. Divan edebiyatında roman ve hikaye gibi türler olmadığı
için mesneviler bir bakıma bu türlerin yerini tutmuşlardır. On bölümden
oluşur.Aynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye “Hamse” adı verilir. Hamse
sahibi olarak tanınmış önemli divan şairleri: Ali Şir Nevâi, Taşlıcalı Yahya,
Nev”i-zâde Atâi”dir.
4. KITA: Yalnız ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle uyaklı iki
beyitlik nazım biçimidir. Beyitler arasında anlam birliği bulunur. Pek çok
konuda yazılabilir.
5. MÜSTEZAT: Gazelin özel bir biçimine denir. Uzun dizelere kısa bir
dize eklenerek yazılır. Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında
uyaklanırlar. Kısa dizelere “ziyade” adı verilir.
BENTLERDE (Tek Dörtlük) KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
1) RUBÂİ: Dört dizelik ve kendine özgü ayrı ölçüsü olan bir nazım
biçimidir. Konusu daha çok dünya görüşüne ve şairin felsefi düşüncelerine
yöneliktir. Edebiyatımızda bu türün en başarılı son temsilcisi olarak Yahya
Kemal gösterilmektedir.
2) TUYUĞ (TUYUK): Rubâi gibi dört dizelik bir nazım biçimidir.
Edebiyatımızda en çok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin”dir. Bu biçim yalnızca
Türk edebiyatına özgüdür. (Rubai, İran edebiyatından geçmedir).
BİRDEN ÇOK DÖRTLÜKLER
1) MURABBA: Dört dizelik kıtalardan oluşur. Bent sayısı 3-7 arasında
değişir. Her konuda yazılır.
2) ŞARKI: Genellikle aşk, içki, eğlence konularında yazılan dört dizelik
nazım biçimidir. Biçim bakımından “murabba”ya benzer. Çoğunlukla bestelenmek
için yazılır. Bu biçim de tuyuğ gibi yalnızca Türk edebiyatına özgüdür. “Şarkı”
biçiminin yaratıcısı ve en güçlü şairi Nedim”dir.
NOT: Divan edebiyatında üçlü ya da daha çok mısralı bentlerden meydana
gelmiş nazım şekillerinin genel adı MUSAMMAT”tır. Yani dört dizeden oluşan
murabba, şarkı gibi biçimlerin; beş dizeden oluşan tahmis, taştir, tardiyye
gibi biçimlerin ya da altı veya daha çok dizeden oluşan biçimlerin tümünün üst
başlığı MUSAMMAT”tır.
TERKİB-İ BENT: Bentlerle kurulan bir nazım biçimidir. Her bent, sayısı
5-10 arasında değişen beyitlerden oluşur. Bendin son beytine “vasıta beyti”
denir. Terkib-i bentte vasıta beyti her beytin sonunda değişir ve vasıta beyti
mutlaka kendi içinde uyaklı olur. Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve
hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi düşünceler anlatılmış, toplumsal
yergi niteliğinde eleştirilere yer verilmiştir.
TERCİ-İ BENT: Biçim bakımından terkib-i bente benzer ; ancak vasıta
beyti her bendin sonunda değişmez ve aynen tekrarlanır. Konularında daha çok
Tanrının gücü, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları vardır.
Çarş. Ara. 23, 2009 11:21 am tarafından 
Konu: Divan Edebiyatı Nazım-Şiir Biçimleri 
